On iki yıl evvel, 2010’da, kimi ABD Think Tank’ları tartışıyordu bunu. “Etnik bölgelere ayrılsa daha mı âlâ olur Afganistan” diye. Konuşanların hepsi de kelamım ona Afganistan uzmanıydı. The Atlantic mecmuasında yayınlanmıştı bu tartışmalar. *ABD’nin eski Hindistan Büyükelçisi Robert Blackwill, “bu tıp bir fiili bölünme, ABD için hayal edilebilecek en uygun sonuç değil, lakin artık Washington’un elde edebileceği, yaşamsal değerdeki çıkarlarla da ABD iç siyaseti ile de dengeli bir sonuç” diyordu örneğin.
Zata nazaran Taliban bu sonları kabul etmeyip ülkeyi büsbütün kendisi yönetmek isteyebilirmiş fakat ABD ile müttefik orduların yanı sıra “yetenekleri gitgide artan Afgan ordusu” bunu engellermiş. Bu öngörünün yanlışsız çıkmadığı Afganistan’ın Taliban’ın eline verilmesiyle görüldü.
Fiili bölünme değilse de bu bölgelere daha fazla özerklik verilmesini savunanlar da vardı alışılmış. “Afganistan’daki merkezi demokrasi denemesi başarısız olduğu için ülke esasen bölünmeye hakikat gidiyor” diyorlardı bu türlü düşünenler. Bir de “merkezi idarenin Afganistan’daki güç dağılımıyla da mahallî meşruiyet kavramlarıyla da uyuşmayışından ötürü” olağan.
Zapt edemedikleri bölgeleri, “böl”, “parçala”yla ele geçirmek emperyal güçlerin bilinen taktiği. İngilizler bu taktiğin her ikisini de alt kıtada uygulamış, sonuçları fecî olmuştu bunun. Fakat ülkeyi bu “uzmanlardan” daha âlâ bilen, gerçekçi düşünenler de var. Bunlardan biri, Afganistan asıllı Hint gazeteci Nitin Pai. “Etnik heterojenliğe, yabancı istilalara, İslami köktenciliğin yükselişine, Afgan devletinin zayıflığına karşın, Afganistan halkının güçlü bir ulus olma duygusu var. Hasebiyle ülkeyi bölmenin cazibeli tarafları olsa da jeopolitik stratejistlere nazaran Afgan halkının bu türlü bir projeyi onaylaması pek mümkün değil” diyor. Elbette Pai benden güzel bilir lakin düzgün, makûs ülkenin yapısından haberdar biri olarak Afganların “uluslaşma” eğiliminde olduğu argümanına katıldığımı söyleyemem. Fakat Afgan halkının ülkenin bölünmesini kabul etmeyeceğine inanırım ben de. Nedenlerden biri şu; bölünme ülkenin örneğin güneyinde yaşayan Peştun olmayan bölümleri Peştunların insafına bırakmış olacak. Bunu Peştun olmayan o kısımların kabul etmesine imkan yok.
Afganistan Parçalanacak mı?
Bunlar 12 yıl evvel konuşulmuş uğursuz “mevzular”dı. Artık gelinen noktada, Afganistan’ın “bölünmediği” ortada. Bunun nasyonalsosyalist mollanın sandığı/iddia ettiği üzere Taliban’ın “antiemperyalist/ulusçu” olmasıyla ilgisi yok. Bölgede tesirli Rusya, Çin parçalanmaya mahzur. Lakin onların da mani olamayacağı bir parçalanma olacaksa bunu Taliban yapabilir fakat. Zira Peştunların liderliğindeki Taliban tüm gücü merkezileştirerek Afganistan’ın kırılgan “birlikte yaşama” mukavelesini ihlal ediyor. Az evvel “Peştun olmayanları Peştunluların insafına bırakacağı için bölünme zor” olur manasında bir kelam ettim. Fakat Taliban’ın bugün Peştun olmayanlara yönelik ayrımcı tavrı “zor” gördüğüm bölünmeye yol açabilir.
Peştun aşiretinden çok çekti ülke. Baskıcı, birden fazla vakit kanlıydı bu topluluk. 1890’larda Abdurrahman Han, Demir Emir idarelerinde ülkedeki Hazaralar’a neredeyse soykırım yaptılar. Hazaralar’a karşı yürütülen savaş, Nuristanlıları İslam’a girmeye zorlayınca ülkenin kültürel mirasının değerli bir kısmı silinmiş, kuzeydeki Tacikler ile Özbeklerin verimli topraklarına el konularak Peştun aşiretlerine dağıtılmıştır. Sovyetler 1979’da periyodun solcu
Sovyetler Birliği yıkmıştı
Afgan hükümetinin daveti üzerine girdiği Afganistan’da Peştun egemenliğindeki bu sistemi parçalamıştı. Devrin Afganistan Cumhurbaşkanı Babrak Karmal’ın övgüyü hak eden tavırlarından biri de bunu sağlamasıdır. Sovyetler Şubat 1989’da geri çekildiğinde, kurdukları Peştun aksisi sistem de çöktü haliyle. Sonrası acımasız bir iç savaştır. Akabinde 1996’dan 2001’e kadar süren beş yıllık Taliban idaresi geldi. Bu Peştunların yine hâkim güç olarak dönmeleri demek. Sert idareleriyle ülkedeki öteki etnik kümelerle muhalifleri bastırdılar. Bu nedenle, ülkenin birçok yerinde Taliban’a karşı direniş son derece şiddetliydi. 11 Eylül taarruzları Amerikan müdahalesine yol açtı, malum.
Taliban’ın geçen Ağustos ayında Kabil’e dönüşü 2001 sonrası Amerikan dayanaklı anayasal nizamı sona erdirdi elbette lakin bugün ülkede fecî bir kaos var. Fanatik Peştun din adamları Afganistan’ın toplumsal, politik, ekonomik hayatının her alanında hâkim. Kültürel, siyasal çeşitliliğin düşmanı durumundalar. Bakmayın kimi gafillerin Taliban övgüsüne. Fetihle ülkeyi ele geçirdiler, kazandıkları bir seçim yok, ülkeyi yönetemedikleri de ortada.
“O vakit ABD ile ortaklarının çekilmesi makus mü oldu?” diyene ağır konuşurum. O denli dediğim yok. Yine bir emperyal ya da bölgesel gücün direkt müdahalesiyle değil tüm etnik kümelerin yer aldığı geniş tabanı bir idareyle bölünmenin önüne geçilebilir. Ülke üzerinde aktif bölgesel aktörlerin Taliban’ın Tacikler, Özbekler, Hazaralar, Türkmenler üzere Peştun olmayan etnik kümeleri eritmesine mahzur olmaları gerek.
Federal bir idare tahlil olabilir
Bu kümeler karar alma süreçlerinin dışında tutuluyor daima. Hal bu türlü olunca, Taliban’la baş başa kalan bu etnik kümeler artık ortak bir Afgan Devleti fikrinden uzaklaşıyor. Artık/şimdi kendi bahtlarını denetim etmek istiyorlar. Ülkenin büsbütün parçalanmasını önleyecek tek yol tahminen de bölgelerin güçlü temsil edildiği federal bir siyasi sistem olabilir. Zira Taliban’ın tek taraflı olarak merkezi bir idare oluşturması prensibin parçalanmasını hızlandıracak. Bu yıllardır söylenen “bölgenin ateşe atılacağı” öngörüsünü bu defa son olarak gerçeğe dönüştürebilir.
ABD’ye yine müdahale fırsatı vermeden, bölgedeki ABD aykırısı güçler ile Rusya, Çin, Pakistan üzere ülkeler Taliban’ı öteki etnik kümelerle geniş bir ortak hükümet kurmaya ikna etmeli.
Yoksa ABD Think Tank’larının 12 yıl evvel konuştuğu parçalanma Taliban eliyle gelecek.
Tabii ki yanılmayı çok isterim.
*Bkz.https://www-theatlantic-com.translate.goog/international/archive/2010/08/should-afghanistan-be-broken-into-smaller- countries/344543/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=tr&_x_tr_hl=tr&_x_tr_pto=op,sc
